Alzheimer xəstəliyi nədir?

Alzheimer yaddaş, nitq, hərəkət və aydın düşünmə qabiliyyətinin itirilməsi ilə nəticələnən beyin xəstəliyidir və demansın ən çox görülən səbəbidir. Alzheimer xəstəliyinin simptomlarına yeni öyrənilən məlumatları xatırlamaqda çətinlik, yaddaş itkisi, davranış pozğunluqları və əsas vəzifələri yerinə yetirə bilməmək daxildir.

Alzheimer nədir?

Alzheimer, beta-amiloid və tau zülallarının beyin hüceyrələrində toplanması nəticəsində sinir hüceyrələrinin ölməsinə və nəticədə yaddaş itkisinə, demans və gündəlik işləri yerinə yetirə bilməməyə səbəb olan degenerativ beyin xəstəliyidir. Beynin öyrənmə ilə əlaqəli hissəsinə təsir edərək insanın düşünmə, öyrənmək və yadda saxlamaq qabiliyyətini itirməsinə səbəb olur.

Xəstəliyin irəli mərhələlərində beynin kiçilməsinə və nəticədə beyin hüceyrələrinin ölümünə səbəb olan Alzheimer xəstəliyi digər orqanlara da mənfi təsir edir və xəstəliyin sonuna doğru beyin hüceyrələrinin ölməsi səbəbindən insanın bədənini funksiyasız hala gətirir.

Xəstəliyin ilkin əlamətləri arasında insan son hadisələri, yeni öyrəndiyi məlumatları və söhbətləri unutmağa başlayır. Vaxt keçdikcə ciddi yaddaş problemlərinə və gündəlik işləri yerinə yetirmək qabiliyyətinin itirilməsinə doğru irəliləyiş gedir. Heç bir müalicə variantı olmayan Alzheimer xəstəliyi erkən diaqnoz qoyularsa daha yavaş diaqnoz edilə bilər.

Alzheimer xəstəliyinin əlamətləri nələrdir?

Alzheimer xəstəliyinin ən çox görülən simptomları yeni öyrənilən məlumatları xatırlamaqda çətinlik və yaddaş itkisidir.

Erkən mərhələdə Alzheimer simptomları:

• Yeni öyrənilən məlumatları yadda saxlamaqda çətinlik
• Son hadisələri, yerləri və adları unutmaq
• Rutin gündəlik işləri yerinə yetirməkdə çətinlik
• Düzgün sözləri tapmaqda çətinlik çəkir
• Planlaşdırma və təşkilati pozğunluq yaşayır
• Zəif qərar vermə və mühakimə etmə bacarıqları
• Narahat əhval-ruhiyyədə olmaq
• Problem həll etmə qabiliyyətinin azalması
• Rutin işlərin tamamlanma müddəti uzadıldı

Orta mərhələdə Alzheimerin simptomları:

• Baxım və köməyə ehtiyacı olan vəziyyətə düşmək
• Yaddaş itkisi və qarışıqlığın artması
• Mövsümün, ilin, həftənin və ya günün izini tədricən itirmək
• Ailə üzvlərini və ya dostlarını tanımaqda çətinlik
• Beyninizdən keçən fikirlərin və hadisələrin davamlı təkrarlanması
• Sadə riyazi hesablamalar apara bilməmək
• Xüsusilə şəxsi qayğı ilə bağlı kömək lazımdır
• Əsassız şübhə hisslərinin inkişafı
• Xəstəlik irəlilədikcə depressiyaya düşür
• Yuxu pozğunluqları yaşayır

Şiddətli Alzheimer simptomları, həmçinin son mərhələdə Alzheimerin ölüm simptomları adlanır:

• Yaddaş tamamilə itir
• Ailəni və yaxın ətrafı tamamilə unutmaq
• Yardımsız qidalanma, oturma və gəzinti kimi əsas vəzifələri yerinə yetirə bilməmək
• Sidik qaçırma
• Yeməkdə çətinlik və kilo itkisi
• Ünsiyyət qabiliyyətinin itirilməsi
• Xüsusilə infeksiya kimi xəstəliklərə qarşı immunitet azalır

Ümumiyyətlə, Alzheimer xəstəliyinin əlamətlərini mərhələ-mərhələ sıralamaq olar, bunlardan ən çox görülənləri insanın yaddaş itkisi, yaxın ətrafını bilməməsi və ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkdikdən sonra gündəlik ehtiyacları üçün köməyə ehtiyac duymasıdır. İlkin, orta və ağır mərhələlərdə baş verən Alzheimer xəstəliyində insanlar xüsusilə ağır olan son mərhələdə qocalar evlərində qalırlar.

Son mərhələdə beyində ciddi funksiya itkisi ilə birlikdə susuzlaşdırma, qidalanma və infeksiyalar baş verə bilər. Bu ağırlaşmalar Alzheimer xəstələrini ölümlə nəticələnə bilər.

Alzheimer yaranma səbəbləri

Dəqiq səbəbi bilinməyən Alzheimer xəstəliyinin ümumiyyətlə beyində anormal zülal yığılması (amiloid və tau proteini) nəticəsində meydana gəldiyi, nəticədə beyin funksiyalarının zədələnməsi və ölümlə nəticələndiyi düşünülür.

Ümumiyyətlə Alzheimer xəstəliyinə səbəb olduğu düşünülən şərtlər və risk faktorları aşağıdakılardır:

Qocalmış yaş

Xüsusilə 65 yaş və yuxarı olanlar Alzheimer xəstəliyinin ən yüksək risk qrupları arasındadır. Yaşlandıqca beyin funksiyaları yavaşlayır və xəstəlik özünü daha asan təzahür etdirmək imkanı qazanır.

Genetik amil

Ana, ata və ya bacı kimi birinci dərəcəli qohumu Alzheimer xəstəsi olanların Alzheimer xəstəliyinə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir. Ailə üzvləri arasında genlərin bu xəstəliyə necə təsir etdiyi barədə dəqiq izahat olmasa da, xəstəliyin inkişafında genetik faktorların rol oynadığı məlumdur.

Daun sindromlu insanlar

Xromosom 21 beta-amiloid əmələ gəlməsinə səbəb olan zülalın istehsalında iştirak edən bir gendir. Bu xromosomun üç nüsxəsi olan Daun sindromlu insanlarda Alzheimer xəstəliyinə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir.

Baş travmaları yaşanır

İnsanların yaşadığı travmatik beyin xəsarətləri, xüsusilə 50 yaş və yuxarı insanlarda demans və Alzheimer xəstəliyi riskini artırır. Daha ağır və çoxsaylı travmaları olan insanlarda bu risk daha da yüksəkdir.

Son dərəcə nizamsız yuxu

Araşdırmalar və araşdırmalar yuxuya getməkdə və ya dərin yuxuda çətinlik çəkən insanlarla Alzheimer arasında əlaqə olduğunu ortaya qoyub. Çünki müntəzəm yatmayan insanların beyin funksiyalarının azaldığı məlumdur.

Siqaret və spirt istehlakı

Həddindən artıq siqaret və spirtli içki qəbul edən insanların Alzheimer xəstəliyinə tutulma ehtimalının daha yüksək olduğu müşahidə edilmişdir.

Yüksək qan təzyiqi və xolesterol

Ürək sağlamlığını mənfi təsir edən şərtlər arasında olan yüksək təzyiq və xolesterinin də Alzheimer xəstəliyini tətiklədiyi bilinir.

Piylənmə

Bədən çəkisi artdıqca və beyin kiçildikcə, piylənmədən əziyyət çəkən insanların Alzheimer xəstəliyinə tutulma ehtimalının daha çox olduğu müəyyən edilib.

Fiziki məşqlərin olmaması

Müntəzəm idmanla aktiv həyat tərzi keçirən, az yağlı və meyvə-tərəvəzlə zəngin sağlam qidalanan insanların Alzheimer xəstəliyindən daha az əziyyət çəkdiyi müəyyən edilib.

Necə diaqnoz qoyulur?

Vaxtında və dəqiq diaqnoz Alzheimer xəstəliyinin təsirlərini azaltmaqda və xəstəliyin daha yavaş irəliləməsində faydalı olacaq.

Alzheimer xəstəliyinə qəti diaqnoz qoymaq üçün istifadə ediləcək üsullar aşağıdakılardır:

• Maqnit rezonans görüntüləmə (MRT)
• Qan testləri
• Ultrasəs
• Pozitron emissiyalı tomoqrafiya (PET)
• Elektroensefaloqrafiya beyin taraması (EEG)

Bütün diaqnostik testlərdən sonra Alzheimer şübhəsi hələ də davam edərsə, Alzheimer testi adı altında həyata keçirilən idrak funksiyalarının qiymətləndirilməsi üçün testlərin köməyi ilə mütəxəssislər tərəfindən Alzheimer xəstəliyinin qəti diaqnozu qoyula bilər.

Alzheimer xəstəliyinin müalicə üsulları

Alzheimer xəstəliyinin qəti bir müalicəsi yoxdur, lakin dərmanlar, simptomatik müalicə və davranış təcrübələri Alzheimer xəstəsinin anlama və qavrama qabiliyyətində meydana gələn problemləri, həmçinin davranış əlamətlərini (soyunma, yemək, diş, çimmək, gigiyena, qohumları tanımaq).

Mütəxəssislər tərəfindən qəti şəkildə Alzheimer diaqnozu qoyulduqdan sonra müalicə prosesi başlayır. Bu proses xəstənin yaşından və Alzheimer xəstəliyinin səviyyəsindən asılı olaraq insandan insana dəyişə bilər. Alzheimerin səbəb olduğu bəzi simptomları sakitləşdirmək üçün müəyyən dərmanlar və təcrübələr var. Alzheimer xəstəliyi olan xəstələrin mümkün olduğu qədər müstəqil yaşamasını təmin etmək üçün ev mühitində onların hərəkət etmələrini asanlaşdıracaq dəyişikliklər etmək və ya ətrafdakı xatirələri tətikləyən obyektləri və qeydləri tərk etmək söz mövzusu tətbiqlərdən bəziləridir.

Koqnitiv stimullaşdırma terapiyası kimi psixoloji müalicə üsulları xəstənin yaddaşına, problem həll etmə qabiliyyətinə və nitqinə fayda verə bilər. Amerika Qida və Dərman İdarəsi (FDA) tərəfindən təsdiqlənmiş dərmanlar tez-tez orta dərəcəli Alzheimer xəstəlikləri və ağır Alzheimer hallarında istifadə olunur.

Bu dərmanlar Alzheimer xəstəliyinin səbəb olduğu simptomları azaltmaq və davranış problemlərini aradan qaldırmaq üçün həkim nəzarəti altında verilir. Neyronlar arasında mesaj ötürən kimyəvi maddələr olan nörotransmitterlərin idarə edilməsi prinsipi ilə işləyən bu dərmanlar Alzheimer xəstəliyinin əsas səbəbini həll etməsə də, təsirli ola bilir və əksər xəstələrdə simptomları azalda bilir. Xəstəliyin gedişatını dəyişdirəcək və xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıracaq yeni müalicə üsulları üzərində araşdırmalar davam edir.

Ən çox verilən suallar

Alzheimer simptomlarla  ilə başa düşülə bilərmi?

Gündəlik həyatı təsir edən yaddaş itkisi, yer və zaman anlayışının itirilməsi, tarixləri və xüsusilə də son zamanlar öyrənilənləri xatırlaya bilməmək, danışma və yazma qabiliyyətinin azalması Alzheimer xəstəliyinin əlamətləridir. Bu simptomları yaşayan insanlar Alzheimer xəstəliyindən şübhələnirlər.

Alzheimer genetikdirmi?

Birinci dərəcəli qohumunda Alzheimer xəstəliyi olan insanlarda Alzheimer xəstəliyinə tutulma ehtimalı daha yüksəkdir, lakin bu, qəti nəticə vermir. Alzheimer xəstəliyinin ən böyük səbəbi və risk faktoru yaşlılıqdır.

Alzheimerdən ən çox kim təsirlənir?

Alzheimer xəstəliyi xüsusilə 65 yaşdan yuxarı insanlarda daha yüksəkdir.

Alzheimer öldürürmü?

Alzheimer xəstəliyi birbaşa ölümlə nəticələnmir, lakin beyin funksiyalarını pozaraq və sinir əlaqələrini pozaraq, hərəkət, udma və yemək kimi gündəlik işlərin qarşısını alaraq, digər orqanlarda fəsadlar yaradaraq ölümə səbəb ola bilər.