Addison xəstəliyi nədir? Müalicəsi necə aparılır?

Nadir xəstəliklər arasında yer alan Addison xəstəliyi böyrəküstü vəzilərin kifayət qədər hormon ifraz etmədiyi zaman meydana gəlir. Müalicə edilmədikdə "Addison böhranı"na səbəb olaraq həyati təhlükəsi olan bu xəstəlik adətən 30-50 yaşları arasında diaqnoz qoyulur. Dərmanla müalicə edilə bilən Addison xəstəliyinin ən bariz əlamətlərinə həddindən artıq yorğunluq, duza meyillilik, iştahsızlıq və arıqlamaq daxildir.

ADDISON XƏSTƏLİYİ NƏDİR?

Addison xəstəliyi böyrəküstü vəzilərin normal olaraq ifraz etməli olduqları qlükokortikoid, mineralokortikoid və androgen hormonlarından birini və ya bir neçəsini kifayət qədər istehsal etməməsi nəticəsində baş verən nadir endokrinoloji xəstəlikdir.

NÖVLƏRİ HANSIDIR?

Adrenal çatışmazlıq ümumiyyətlə iki yerə bölünür:

Birinci dərəcəli adrenal çatışmazlıq

Bu tip adrenal çatışmazlıq Addison xəstəliyi adlanır. Böyrəküstü vəzi qabığının zədələndiyi və kifayət qədər miqdarda adrenokortikal hormon istehsal etmədiyi vəziyyətə birinci dərəcəli adrenal çatışmazlıq deyilir. Bu, adətən bədənin özünə hücum etməsi nəticəsində baş verir (otoimmün xəstəlik). Naməlum bir səbəbə görə, immun sistemi adrenal korteksi yad, hücuma məruz qalacaq və məhv ediləcək bir şey olaraq görür. Addison xəstəliyindən əziyyət çəkən insanların başqa bir otoimmün xəstəliyə tutulma ehtimalı digər insanlara nisbətən daha çoxdur.

İkinci dərəcəli adrenal çatışmazlıq

Bu, böyrəküstü vəzi stimullaşdıran hormon olan ACTH-nin ifraz olunduğu hipofiz və hipotalamus vəzilərinə təsir edən xəstəliklər nəticəsində böyrəküstü vəzin qeyri-adekvat stimullaşdırılması nəticəsində baş verən çatışmazlıq sindromudur. Bəzi hallarda, astma və ya artrit kimi xroniki vəziyyətləri müalicə etmək üçün kortikosteroidlərdən istifadə edən insanlar bu dərmanı qəbul etməyi qəflətən dayandıra bilər ki, bu da müvəqqəti ikincil adrenal çatışmazlığa səbəb ola bilər.

SƏBƏBƏLƏRİ NƏDİR?

Addison xəstəliyinin ən çox görülən səbəbi immunitet sisteminin böyrəküstü vəzi yad gördüyü və ona hücum edərək məhv etdiyi zaman meydana gələn otoimmün xəstəlikdir. Digər səbəblərə aşağıdakılar daxildir:

• Böyrəküstü vəzlərin vərəm xəstəliyi (vərəm),
• Mikrob xəstəlikləri,
• Böyrəküstü vəzilərin qanaxması
• Başqa xərçənglər böyrəküstü vəzilərə metastaz verə bilər.

ƏLAMƏTLƏRİ HANSIDIR?

Addisson xəstəliyinin simptomları tez-tez bir neçə ay ərzində tədricən inkişaf edir. Bəzi hallarda xəstəlik o qədər yavaş irəliləyir ki, xəstəlik və ya zədə kimi bir stress faktoru meydana çıxana və simptomları daha da pisləşdirənə qədər bu əlamətlərə əhəmiyyət verilmir. Bu simptomları həddindən artıq yorğunluq, halsızlıq, qarın ağrısı, əzələ və oynaq ağrıları, duza istək, başgicəllənmə, ürəkbulanma və qusma, iştahsızlıq və arıqlama kimi qeyd etmək olar. Xəstəliyin əlamətləri dərinin, xüsusən də başın, boyunun, əlin arxası və selikli qişalarının qaralması (xüsusilə diş ətinin selikli qişasının), qan təzyiqinin aşağı düşməsi, qadınlarda qoltuqaltı və qasıq nahiyəsində tüklərin azalması, cinsi istəksizlikdir. 

NECƏ DİAQNOZ EDİLİR?

Addison xəstəliyinin ilkin mərhələlərində diaqnoz qoymaq çox çətin ola bilər. Diaqnoz üçün qanda kortizol səviyyəsi və bəzi hallarda stimullaşdırma testləri tələb oluna bilər. Addison xəstəliyini ikinci dərəcəli adrenal çatışmazlıqdan fərqləndirmək üçün qanda ACTH (Adrenokortikotrop hormon) səviyyəsi yoxlanılır. Qan testlərini səhər saat 8.00 - 8.30 arasında ölçmək məqsədəuyğundur.

MÜALİCƏSİ NECƏ TƏTBİQ EDİLİR?

Addison xəstəliyində itkin hormonu əvəz etmək üçün müalicə tətbiq edilir. Bu xəstəlik adətən ömürlük müalicə tələb edir.  Dərman dozaları xəstədən xəstəyə və xəstənin əlavə xəstəliklərindən asılı olaraq dəyişir. Bəzi hallarda, nadir hallarda, DHEAS Addison xəstəliyi olan qadınlarda da istifadə edilə bilər. Təbii ki, həkim məsləhəti və həkimin təyin etdiyi müalicə üsulları diqqətə alınmalıdır.

Həkimə müraciətin əhəmiyyəti

Addison xəstəliyi ilə müraciət etmək və müalicə üçün həkimə danışmaq son dərəcə əhəmiyyətlidir. Addison xəstəliyi, böyrəkküstü vəzlərinin (adrenal vəzlərin) hormonları düzgün salmaqda məsuliyyətli olduğu nadir görülən bir endokrinoloji xəstəliyidir. Bu xəstəlik müxtəlif səbəblərə bağlı olaraq ortaya çıxır və hormonlarının müsbət təsiri olmadığı zaman ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

Həkimə müraciət edilməsi üçün bir neçə əsas səbəb mövcuddur:

1. Diaqnoz və təyinat: Həkim, Addison xəstəliyinin simptomlarını qiymətləndirə və lazım olan tədqiqatları təyin edərək doğru diaqnoz qoymağa kömək edəcəkdir.

2. Müalicə: Addison xəstəliyi, ömürlük müalicə tələb edən bir xəstəlikdir. Həkim tərəfindən təyin edilmiş hormon terapiyası, xəstənin hormon səviyyələrini normala qaytarmaqda kömək edir.

3. Komplikasiyaların qarşısının alınması: Həkim, Addison xəstəliyinin qarşısını almaq və başqa sağlamlıq məsələlərinin inkişafını müəyyən etmək üçün lazım olan təlimatları verəcəkdir.

4. Ətraflı müşahidə və monitorinq: Həkim, xəstəliyin idarə edilməsi üçün lazım olan dərhal tədbirləri nəzərdən keçirəcək və müşahidə prosesini rəhbərliyə qeyd edəcək.

5. Sağlamlıq vəziyyətinin nəzarət altında saxlanılması: Həkim, xəstəliyin idarə edilməsi və əhəmiyyətli dərhal tədbirləri dəstəkləyərək sağlamlığı nəzarət altında saxlamağa kömək edəcəkdir.

Həkiminizlə danışmaq, sağlamlığınızı idarə etmək  üçün ən əhəmiyyətli addımdır.

Əziz oxucular, bu yazını oxuduğunuz üçün təşəkkür edirik və ümid edirik ki, bu məlumatlar sizə faydalı olub. Xahiş edirik, bu vacib bilgiləri dostlarınızla paylaşmağı unutmayın. Sağlamlığınız hər şeydən önəmlidir və bəlkə də bu yazı kimisə siz tanıdığınızın böyrəklərini  sağlam saxlamağa kömək edə bilər!

ADDİSON XƏSTƏLİYİ HAQQINDA TEZ - TEZ VERİLƏN SUALLAR

• Addison xəstəliyi hansı hormonların çatışmazlığı nəticəsində yaranır?

Addison xəstəliyi bir və ya bir neçə qlükokortikoid, mineralokortikoid və androgen hormonlarının çatışmazlığı ilə baş verir.

• Adrenal vəz nə deməkdir?

Böyrəküstü vəzilər hər iki böyrəyin üzərində yerləşən endokrinoloji orqandır, normal olaraq korteksdən üç növ hormon (qlükortikoid, mineralokortikoid və androgenlər) ifraz edir, orqanizmin stressə reaksiyasını tənzimləyir və qanda elektrolit səviyyəsinə nəzarətdə mühüm rol oynayır.

• Böyrəküstü vəzidən ifraz olunan hormonlar hansı funksiyaları yerinə yetirir?

Qlükokortikoid: Böyrəküstü vəzindən ifraz olunan əsas qlükokortikoid hormon kortizoldur. Kortizolun qan şəkərini tənzimləmək, vücudu infeksiyalara qarşı müdafiə etmək və stress zamanı bədənin müdafiə sistemini stimullaşdırmaq kimi rolları vardır.

Mineralokortikoid: Aldosteron bu qrupun ən əhəmiyyətli hormonudur və bədənin natrium, kalium, qan həcmi və qan təzyiqinin tənzimlənməsində rol oynayır.

Androgenlər: Testosteron, DHEA və DHEAS-dan ibarətdir. Bu hormonlar həm kişilərdə, həm də qadınlarda adrenal bezlər tərəfindən az miqdarda istehsal olunur. Xüsusilə qadın cinsində cinsi kimliyin inkişafında onların rolu var.

• Xəstəliyin diaqnozu üçün hansı testlərdən istifadə olunur?

İlkin qan testləri: Bu testlərə kortizol, adrenokortikotrop hormon (ACTH), natrium, kalium və otoimmün Addison xəstəliyi ilə əlaqəli otoantikorlar kimi qan elektrolitləri daxildir.

ACTH stimulyasiya testi: ACTH adrenal bezlərə kortizol istehsal etmək üçün siqnal verir. Bu test sintetik ACTH enjeksiyonundan əvvəl və sonra qanda kortizol səviyyəsini ölçür.

İnsulin hipoqlikemiya testi: Sağlam insanlarda qanda qlükoza səviyyəsi azalarkən, stress səbəbiylə qanda kortizol səviyyəsi artmalıdır. Bu test insulin inyeksiyasından sonra yaranan hipoqlikemiyaya kortizol reaksiyasının olub olmadığını yoxlayır.

• Addison böhranı nədir?

Addison böhranı adrenal çatışmazlıq səbəbindən inkişaf edən həyati təhlükəsi olan bir şokdur. Şiddətli zəiflik, aşağı qan təzyiqi, ürəkbulanma, qusma, qarın ağrısı, qarışıqlıq və maye və elektrolit itkisi ilə irəliləyir. Qanda natrium səviyyəsi və qan şəkəri aşağı ola bilər. Bundan əlavə, kalium səviyyələri yüksək qala bilər. Addison böhranı adətən bədəndə stresli vəziyyət (fiziki stress, cərrahi stress, travma və infeksiya) olduqda inkişaf edir.

• Addison böhranının qarşısını almaq üçün nələrə diqqət edilməlidir?

-Addison xəstələri xəstəliklərini təsvir edən və fövqəladə hallarda nə etməli olduqlarını özündə əks etdirən xəstəlik məlumat kartı olan qolbaqlar taxmalıdırlar.

-Addison xəstələri dərmanlarını mütəmadi olaraq qəbul etməli və müayinələrini laqeyd qoymamalıdırlar.

-Xüsusilə orqanizm üçün stress yaradan vəziyyətlərdə (infeksiya, qan itkisi, travma, cərrahiyyə və ya fiziki stress və s.) dərmanın dozasının artırılması lazım ola bilər. Dozanın artırılmasına baxmayaraq adrenal böhran əlamətləri (ürəkbulanma, qusma, huşun itirilməsi, aşağı qan təzyiqi) olan xəstələr dərhal xəstəxanaya aparılmalıdır.

-Addison xəstəsi olan qadınlar hamilə qala bilər, lakin bu müddət ərzində ginekoloq və endokrinoloq tərəfindən izlənilməlidir. Çünki hamiləlik zamanı dərmanların dozasını dəyişdirmək lazım ola bilər.

• Müalicə olunmazsa nə baş verir?

Addison xəstəliyi müalicə olunmazsa, bədənin stresslə mübarizə mexanizmləri işləyə bilmədiyi üçün yüngül stressli vəziyyətlərdə belə ciddi, həyati təhlükəsi olan adrenal böhranlar inkişaf edə bilər. Buna görə də Addison xəstəliyinin müalicəsi əksər xəstələrdə ömür boyu tələb olunur.

• Xəstəliyin tezliyi necədir?

Addison xəstəliyi 100 min insandan 1-də rast gəlinir. Qadınlar və kişilər bu xəstəlikdən eyni dərəcədə təsirlənirlər. Lakin xəstəliyin diaqnozu daha çox 30-50 yaş arasında qoyulur.

• Hamiləliyin qarşısını alırmı?

Addison xəstəliyi hamiləliyin qarşısını almır. Addison xəstəliyi olan qadınlar sağlam hamiləlik keçirə və uşaq dünyaya gətirə bilərlər. Ancaq bu prosesi ginekoloq və endokrinoloq birlikdə izləməlidir. Hamiləlik dövründə xəstələrin dərman dozalarının dəyişdirilməsi tələb oluna bilər.

• Addison xəstəliyindən nə vaxt şübhələnmək lazımdır?

Həddindən artıq yorğunluq, kilo itkisi, ürəkbulanma, qusma, qarın ağrısı, başgicəllənmə, bayılma, duz aclığı və dəri rənginin qaralması kimi nəticələr Addison xəstəliyi üçün araşdırılması lazım olan şərtlərdir. Bu tapıntılar müşahidə edildikdə, endokrinoloqa müraciət etmək lazımdır.

• Kim risk altındadır?

Addison xəstəliyinin ən çox yayılmış səbəbi autoimmunitet olduğundan, digər otoimmün xəstəlikləri (haşimoto, 1-ci tip diabet, vitiliqo və s.) olan insanlarda Addison xəstəliyinin inkişaf ehtimalı ümumi əhali ilə müqayisədə daha yüksəkdir.